W 2018 roku przypada 300- setna rocznica fundacji ołtarzy przez miechowitę Łukasza Kuźnickiego (informacje uzyskane na podstawie wizytacji przeprowadzonej przez Jakuba Barankiewicza w 1755 r). Wizytacja prepozyta spiskiego Laszlo Mattyakovskyego w 1693 r wskazuje na istnienie jeszcze gotyckich ołtarzy. Wizytacja kanonika spiskiego Istvana Loviskovich w 1712 r dokonała oceny spustoszeń przeprowadzonych przez kuruców (powstańców węgierskich)  Franciszka II Rakoczego i odnotowała również, że msze odprawiano  przy ołtarzu przenośnym. Wizytacje przeprowadzone przez Jakuba Barankiewicza (Acta visitationum ecclesiarum ab a. 1752 ¬ 1774, k. 280. Tytuł wizytacji Barankiewicza, k. 270: Visitatio Ecclesiarum per Scepusium in regno Hungariae Dioecesis Strigoniensis... peracta per... Jacobum Barankiewicz Rectorem). W 1718 r. fundatorem trzech ołtarzy był ks. Łukasz Kuźnicki (prawdopodobnie fundatorem był również Baltazar Görgey współwłaściciel wsi Łapsze Niżne – co jest uwidocznione na herbach i inskrypcjach znajdujących się na bramkach ołtarza głównego) a w 1720 roku koszty ich polichromowania, srebrzenia oraz złocenia poniosła Judyta Joannelli. Wystrój i wyposażenie wnętrza kościoła parafialnego pw. św. Kwiryna pochodzi z I poł. XVI –XVIII wieku i utrzymany jest w stylistyce późnego baroku. Ołtarze, główny i boczne powstały w 1718 roku ( pomiędzy 1712 – 1718 r.), są polichromowane, złocone, srebrzone, bardzo bogate. Ołtarz główny architektoniczny trójosiowy, jednokondygnacyjny z bramkami i artykulacją spiralnymi kolumnami i malowanym antepedium z pejzażem "Góra Golgoty"  i dwoma rzędami złoconych figur. W centrum ołtarza znajduje się obraz św. Kwiryna z 1763 r. namalowany prawdopodobnie przez Szymona Kawalskiego. Ołtarze boczne architektoniczne, jednoosiowe, dwukondygnacyjne, flankowane zwielokrotnionymi pilastrami, w zwieńczeniu krzyż Bożogrobców, w prawym ołtarzu obraz przedstawiający św. Mikołaja datowany na XVIII w. obraz przedstawiający Wizję św. Antoniego również datowany na XVIII w. W lewym ołtarzu znajduje się obraz przedstawiający Anioła Stróża. Ambona datowana na XVIII w. przyścienna, nadwieszona, z pękami festonów owocowych i kwiatowych. Chrzcielnica kielichowa ośmioboczna pochodząca z 1650 r. Cennym zabytkiem najstarszym w zasobach kościoła parafialnego jest rzeźba przedstawiające św. Mikołaja datowana na pocz. XVI w., monolityczna. Wszystkie obiekty są mocno porażone przez owadzie szkodniki drewna, które stanowią główną przyczynę destrukcji wyposażenia. Drewniana konstrukcja ołtarzy oraz kołki mocujące poszczególne nawet najmniejsze elementy (gzymsiki) są w 70 % "zjedzone” przez owadzie szkodniki. Stąd powstała konieczność rozłożenia ołtarza na czynniki pierwsze i i wymiany wszystkich elementów konstrukcyjnych. Obiekty przemalowane są wieloma grubymi warstwami farby olejnej "z puszki" oraz "złocone" szlagmetalem. Warstwa pierwotna zachowana około 50%, mocno uszkodzona, zadrapana w celu zfakturowania powierzchni i zwiększenia przyczepności pod farbę olejną.

Zły stan techniczny wpływa negatywnie na odbiór estetyczny i zakłóca kolorystykę wnętrza (pierwotnie różowo – niebieską oraz szaro - niebieską). Obrazy: "św. Kwiryn", "Golgota", "Wizja św. Antoniego" i "Anioł Stróż" "osypują się". W szczególnie złym stanie znajduje się obraz św. Kwiryna, na którym brakuje znacznej części pierwotnych zapraw i warstwy barwnej.

Celem prac konserwatorskich jest przywrócenie wybitnych walorów estetycznych i historycznych  oraz odtworzenie pierwotnego charakteru XVIII - wiecznego wyposażenia kościoła p.w. św. Kwiryna w Łapszach Niżnych oraz zachowanie materialnego, wielokulturowego dziedzictwa południowej Małopolski przez zahamowanie procesów destrukcyjnych i poprawę stanu technicznego obiektów.

Przywrócony do pierwotnego stanu zabytek przyczyni się do wzrostu świadomości dotyczącej ochrony dziedzictwa kulturowego wśród mieszkańców parafii oraz turystów odwiedzających ten przepiękny kościołek z XIV wieku. Trzeba tutaj zaznaczyć, iż od czasu powstania czyli od 300 lat ołtarze nie były poddane pracom konserwatorskim, jedynie około co 50 lat nakładano następne warstwy farby olejnej.

W roku 2016 zostały przeprowadzone zabiegi konserwatorskie przez uprawnionych konserwatorów dzieł sztuki. Zabiegi te dotyczyły konserwacji technicznej ołtarza zakres obejmował I etap. Wykonano inwentaryzację i dokumentację fotograficzną, demontaż obiektu i przewiezienie elementów do pracowni. Należało doczyścić powierzchnie lica i odwrocia elementów z zabrudzeń i kurzu. Wykonano badania konserwatorskie w celu ustalenia składu chemicznego zapraw i warstwy malarskiej oraz określenia zasięgu pierwotnych warstw i stanu ich zachowania. Ze względu na duże zniszczenia struktury drewna należało przeprowadzić proces konsolidacji warstw pierwotnych za pomocą trzy procentowego roztwór kleju. Ołtarz był kilkakrotnie malowany. Podczas prac usuwania warstw wtórnych natrafiono na sześć warstw malarskich. Usunięto więc mechanicznie i chemicznie wtórne nie przedstawiające wartości artystycznych nawarstwia  z poszczególnych elementów (pociemniałe werniksy, wtórne warstwy barwne, oraz brązy i szlakmetale) kładzione na mikstion – technika służąca do przyklejania płatków metalu w pracach pozłotniczych, oparta na bazie substancji oleju zazwyczaj lnianego z dodatkiem sykatyw i żywic naturalnych. Przeprowadzono dezynsekcję stoczonego przez owadzie szkodniki drewna oraz fumigację. Te zabiegi należało również przeprowadzić na obrazach. Impregnacja strukturalna drewna, elementów architektonicznych, rzeźb i elementów płaskorzeźbionych została wykonana roztworem żywicy w rozpuszczalnikach organicznych metodą podciśnieniową. Ten zabieg wymagał następnie odpowiedniego czasu na pozostawienie zaimpregnowanych elementów w oparach czynnika buforowego powodującego równomierną konsolidację żywicy w strukturze drewna. Konserwacja obrazów (św. Kwiryn i antepedium) polegała na wstępnym odczyszczenie, dezynfekcji podobrazia i  podklejeniu polichromii. Podczas tych prac konserwacyjnych uzyskano informację, iż obraz przedstawiający św. Kwiryna był również przemalowany a elementy wykonane techniką aplikacji ze złoconego drewna pochodzą z XIX wieku. Na obrazach należało wykonać również konsolidację warstw zaprawy, usunąć pociemniałe werniksy i przemalowania. Niestety obrazy zawierały wiele ubytków płótna, które należało uzupełnić.

Pierwotna warstwa podstawowa ołtarza oparta jest głównie na kolorze cynoberu – czyli tzw. chińskiej czerwieni w odcieniu koloru czerwonego wpadający nieznacznie w kolor pomarańczowy z elementami marmoryzacji. Pigment o tym odcieniu pozyskiwano z cynobru, minerału z zawartością siarczku rtęci, stąd nazwa. Jak można wnioskować po wykonaniu ostatecznej konserwacji estetycznej ołtarz główny będzie sie znacznie różnił kolorystycznie od tego, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. Tak też podczas malowania ścian kościoła artyści plastycy przeprowadzili odkrywki warstw pierwotnych ołtarza i podobną kolorystykę zastosowali w elementach dekoracyjnych ścian. W czasie prac konserwatorskich została zwołana komisja konserwatorska, podczas której wykonawca przedstawił budowę technologiczną obiektu w tym zakres nawarstwień polichromii złoceń i srebrzeń. Przyjęto propozycję wykonawcy dotyczącą zakresu usuwania przemalowań, szlakmetalu i aluminium. Komisja zaleciła usunięcie przemalowań do warstw pierwotnych a w przypadku ich nie zachowania należy pozostawić najstarsza warstwę historyczną. Zalecono również pozostawienie spoistych zapraw przy korekcie formy. W komisji bierze udział Pani Barbara Budziaszek - jeden z ekspertów z listy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ksiądz Proboszcz Mariusz Skotnicki, wykonawca oraz Wojewódzki Konserwator Zabytków. Podczas prac komisja stwierdziła, iż ołtarz jest bardzo bogaty kolorystycznie i stanowi wyjątkowy przykład sztuki snycerskiej i malarskiej. Zaleca się przywrócenie pierwotnej kolorystyki ołtarza.

Ołtarz był kilkakrotnie malowany. Podczas prac usuwania warstw wtórnych natrafiono na sześć warstw powłoki malarskiej. Można tutaj odnaleźć kolory różnych farb jak mieszanina błękitu pruskiego z wtrąceniami ochr żółtych oraz bieli ołowiowe ze śladami zaprawy kredowej, mieszanina zieleni chromowej z wtrąceniami żółtej chromowej oraz bieli cynkowej. srebro. mieszanina bieli ołowiowej z wtrąceniami cynobru. mieszanina umbr naturalnych, złocenie.

Reasumując badania chemiczne oraz obserwacje mikroskopowe pobranych pigmentów można stwierdzić z punktu widzenia wyłącznie analizy chemicznej, że nie datują one jednoznacznie omawianej pierwotnej warstwy malarskiej ołtarza, ale zacieśniają jego najwcześniejsze datowanie na pierwszą połowę XVIII wieku, ze względu na wykrycie błękitu pruskiego. A zatem nie zaprzeczają jego XVIII-wiecznej proweniencji. Zieleń chromowa jest pigmentem odkrytym około 1840 roku, występującym w kilku odmianach a rozpowszechnionym w malarstwie po roku 1860. Z wyników analizy przemalowania można stwierdzić, że najmłodszymi pigmentami wykrytymi są biel cynkowa i zieleń chromowa i one też wyznaczają najwcześniejszy czas jego powstania na 2-gą połowę XIX wieku.

Całkowity koszt prac konserwatorskich wyniósł 253 486 zł z czego Parafia otrzymała dotację z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w wysokości 124 209, 14 zł. Pozostała kwota stanowi wkład własny parafian.


Paweł Dziuban